Türk Borçlar Kanunu ve CIGS - Av. Ali Haydar Bektaş Law and Consultancy

27.12.2023

TÜRK BORÇLAR KANUNU VE CISG’A GÖRE SATIŞ SÖZLEŞMESİNDE HASARIN GEÇİŞİ

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER............................................................................................................................I KISALTMALAR ..................................................................................................................... III 1.GİRİŞ....................................................................................................................................... 1

HASAR KA VRAMI .............................................................................................................. 2

2.1. Genel Olarak.................................................................................................................... 2 2.2. Geniş Anlamda Hasar ...................................................................................................... 2 2.3. Dar Anlamda Hasar ......................................................................................................... 3 2.4. Hasarın Görünüm Şekilleri.............................................................................................. 4

2.4.1. Edim Hasarı .............................................................................................................. 4

2.4.2. Karşı Edim Hasarı .................................................................................................... 5

SATIŞ SÖZLEŞMESİNDE HASARIN GEÇİŞİ................................................................... 7

3.1. Genel Olarak.................................................................................................................... 7

3.2. Görünüm Şekillerine Göre Hasarın Geçişi...................................................................... 7

3.3. Çeşitli İlkelere Göre Hasarın Geçişi................................................................................ 8

TÜRK BORÇLAR KANUNUNA GÖRE SATIŞ SÖZLEŞMESİNDE HASARIN GEÇİŞİ .................................................................................................................................................. 10

4.1. Genel Ve Özel Düzenleme (TBK m. 136 Ve TBK m. 208) ......................................... 10 4.1.1. Hasarın Geçişine İlişkin Genel Düzenleme (TBK m. 136) .................................... 10 4.1.2. TBK m.136 İle TBK m. 208 Arasındaki İlişki ....................................................... 11

4.2. Hasarın Geçiş Anı ......................................................................................................... 12 4.2.1. Edim Hasarının Geçiş Anı...................................................................................... 12 4.2.1.1. Parça Satışlarında ............................................................................................ 12 4.2.1.2. Çeşit Satışlarında ............................................................................................. 13 4.2.2. Bedel Hasarının Geçiş Anı ..................................................................................... 15

4.2.2.1. Aranacak Borçlarda ......................................................................................... 15 4.2.2.2. Götürülecek Borçlarda .................................................................................... 16 4.2.2.3. Gönderilecek Borçlarda................................................................................... 16

4.3. Şarta Bağlı Satışlarda Hasarın Geçişi............................................................................ 17 4.3.1. Geciktirici Şarta Bağlı Satışlarda ........................................................................... 17 4.3.2. Bozucu Şarta Bağlı Satışlarda ................................................................................ 18

4.4. Hasarın Geçişine Engel Durumlar ................................................................................. 19 4.4.1. Genel Olarak........................................................................................................... 19 4.4.2. Kanundan Kaynaklanan İstisnai Haller .................................................................. 19 4.4.3. Sözleşmeden Kaynaklanan İstisnai Haller ............................................................. 20 4.4.4. Durumun Gereğinden Kaynaklanan İstisnai Haller ............................................... 20

4.5. Hasarın Geçmesinin Sonuçları ...................................................................................... 21

4.6. Taşınmaz Satışında Hasarın Geçmesi ........................................................................... 22

VİYANA SATIM SÖZLEŞMESİNE GÖRE (CISG) HASARIN GEÇİŞİ.........................23 5.1. CISG Uyarınca Hasarın Geçişine İlişkin Temel Kural ................................................. 23 5.2. CISG Uyarınca Hasarın Geçiş Anı................................................................................ 23 5.2.1.Gönderilecek Borç İçeren Satışlarda ....................................................................... 23 5.2.2. Nakil Hâlindeki Malların Satışında ........................................................................ 26 5.2.3. Aranacak Borç İçeren Satışlarda ............................................................................ 26 5.3. Hasarın Geçmesinin Sonuçları ...................................................................................... 27 5.3.1.Alıcının Satış Bedelini Ödeme ve Satılanı Teslim Alma Yükümlülüğü ................. 27 5.3.2.Alıcının Satıcıyı Sözleşmeye Uygun Malın Teslimine Zorlayamaması ................. 28
SONUÇ ................................................................................................................................ 30

KAYNAKÇA ........................................................................................................................... 31

KISALTMALAR

III

a.g.e. : Adı geçen eser
Bkz : Bakınız
C. : Cilt
CISG : Milletlerarası Mal Satımına İlişkin Sözleşmeler Hakkında Birleşmiş

Milletler Antlaşması E. : Esas

e.BK :818 Sayılı Borçlar Kanunu H.D. : Hukuk Dairesi
K. : Karar
m. : Madde

No : Numara
s. : Sayfa
TBK :6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu vb. : Ve benzeri
vd. : Ve devamı
Y. : Yıl
Yarg. : Yargıtay
YHGK : Yargıtay Hukuk Genel Kurulu

1.GİRİŞ

Bu çalışmanın konusu gerek günlük hayatın gerekse ticari akışın içinde çok önemli bir konu olan satış sözleşmesine ilişkin olup, çalışmada TBK ve CISG’e göre satış sözleşmesinde hasarın geçişi hususu incelenecektir.

Hasarın geçişi, borçlar hukukundaki en eski ve temel problemlerden biri olup, konunun tartışılmaya başlanması Roma hukukuna kadar dayanmaktadır. Bununla beraber gelişen teknoloji ve gün geçtikçe büyüyen ticaret hacmi, akdedilen satış sözleşmesi sayısını ve satış sözleşmesinde hasara sözleşmenin taraflarından hangisinin katlanacağı meselesinin önemini artırmaktadır.

Günümüzde gerek ulusal gerekse uluslararası anlamda büyüyen ve hem niceliksel hem de niteliksel olarak büyük ekonomik hareketlere yol açan ticari faaliyetlerin yapılması sıklaşmış, bu da tarafların karşı karşıya kaldıkları ekonomik riski arttırmıştır. Bununla beraber günlük hayatta satış sözleşmesinin zayıf tarafı olan tüketiciler bakımından da hasar meselesi önem taşımaktadır. İşte, satış sözleşmesinde hasarın geçişine ilişkin düzenlemeler, satış sözleşmesiyle borç altına giren taraflar arasında, tehlikenin nasıl dağıtılacağını düzenlemekte ve böylece alış- veriş hayatının tüm aktörlerini yakından ilgilendirmektedir.

İnceleme yapılırken hasar kavramına ilişkin genel açıklamalar yapılacak, daha sonra münferit olarak TBK ve CISG’e göre hasarın geçişi konusundaki düzenlemeler izah edilmeye çalışılacaktır. Bunlar yapılırken doktrindeki tartışmalı olan hususlara değinilerek konu aydınlatılmaya çalışılacaktır.

2.1. Genel Olarak

HASAR KAVRAMI

Hasarın geçişi konusunu incelemeden evvel hasar kavramının açıklanmasında fayda vardır. Kavram TBK’ da açıkça tanımlanmamış olsa da birçok madde de bu terime yer verilmiştir. Belirtmemiz gerekir ki hasar kavramı birden çok ve farklı şekilde içi doldurulan bir kavram olup, burada geniş ve dar anlamda hasar ayrımına gidilmelidir.1

2.2. Geniş Anlamda Hasar

Geniş anlamda hasar veya başka bir tabirle eşya hasarı hukuki bir terim olup, aynı zamanda günlük hayatta kullanılan hasar kavramı ile de örtüşmektedir. Buradan da anlaşılacağı üzere eşya hasarı, herhangi bir vakanın sebep olduğu kırılma, zedelenme vb. fiziksel zarardır. Günlük dilde hasar kavramı zararın hukuki boyutuna dair olmasa da belirtmek gerekir ki eşya hasarı eşya hukukunun konusudur.2 Burada zarara uğrayan malın bir hukuki ilişkiye konu olmasına gerek yoktur zira her koşulda mal ile malik arasında bir ilişki mevcuttur. Dolayısı ile söz konusu eşyaya dair hasara kimin katlanacağı ortadadır.3 Romalılar bunu “casum sentit dominus” yani hasara malik katlanır ifadesi ile ilkeleştirmiştir.4

Bildiğimiz üzere eşya üzerinde birden fazla ayni hak tesis etmek mümkündür. Bu noktada eşyanın uğradığı hasara yalnızca malik değil tüm hak sahipleri katlanacaktır zira eşya hasarı

1 T. Akıntürk, Satım Akdinde Hasarın İntikali, Ankara, 1966, s. 21 ; C. Yavuz/F. Acar/B. Özen, Türk Borçlar Kanunu Özel Hükümler, 10. Bası, İstanbul, 2014, s. 70.
2 S. Altay, Satım Sözleşmesinde Hasarın Geçişi, İstanbul, 2008, s. 5 ; M. Oruç, Satış Sözleşmesinde Riskin Geçişi, İstanbul, 2015, s. 11.

3 Y. M. Atamer, “Satım Sözleşmesinde Hasarın İntikali Anı”, Prof. Dr. M. Kemal Oğuzman'ın Anısına Armağan, İstanbul, 2010, s. 131.
4 R. Serozan, Borçlar Hukuku Özel Bölüm, İstanbul, 2002, s. 104 ; Y. M. Atamer, Hasarın İntikali, s. 132.

herhangi bir borç ilişkisinin mevcudiyetine bağlı değil doğrudan eşya üzerinde oluşan ve sorumluluğu kimseye yüklenemeyen bir hasardır.5

2.3. Dar Anlamda Hasar

Dar anlamda hasar veya başka bir ifade ile borca ilişkin hasar (Gefahr), borçlar hukukunun konusuna giren hasar olup, çalışmamızda da incelenecek hasar türüdür. Borca ilişkin hasar yalnızca borç ilişkilerinde gündeme gelir ve yalnızca borcun geçerli olarak doğmasından sonra ortaya çıkar.6

Borca ilişkin hasar, taraflara yüklenemeyecek sebepler ile borcun doğmasından sonra fakat ifa edilmesinden önce ortaya çıkan edim imkansızlaşmasıdır. Bunun sonucunda taraflardan ya biri ya da ikisi birden hasara katlanma tehdidi altında kalacaktır. Burada dikkat edilmesi gereken iki önemli husus vardır. Öncelikle borcun ifasına dair imkansızlaşma taraflara yüklenemeyecek bir neden ile ortaya çıkmak zorundadır. Borçlunun sorumlu olarak gösterilebileceği bir neden ile imkansızlaşma varsa hasara dair bir tartışma gündeme gelmeyecektir.7 İkinci olarak imkansızlaşmanın borç doğduktan sonra ortaya çıkması gerekmektedir. Henüz borç doğmadan ortaya çıkan bir imkânsızlık varsa burada yine borca ilişkin hasar gündeme gelmeyecektir.8

Çalışmamızın konusu satış sözleşmesinde hasarın geçişi olsa da borca ilişkin hasarın yalnızca sözleşme kaynaklı borç ilişkilerinde meydana gelmediğini belirtmemiz gerekir. Borç ilişkisi yasal bir haktan ya da tek taraflı bir tasarruftan da doğabilir. Bununla beraber genellikle borç ilişkisinin kaynağı sözleşmelerdir. Sözleşmeler satış sözleşmesinde olduğu gibi iki tarafa borç yükleyebileceği gibi tek tarafa da borç yükleyebilir.

5 H. N. Nomer/B. İ. Engin, Türk Borçlar Kanunu Şerhi, Özel Borç İlişkileri, Cilt I: Satış Sözleşmesi, Birinci Fasikül: Giriş; Madde 207-211, 245, Ankara, 2013, s. 55 ; T. Akıntürk, s. 63.
6 T. Akıntürk, s. 30 ; M. Oruç, s. 16.
7 H. Tandoğan, Borçlar Hukuku Özel Borç İlişkileri, Cilt I, 6. Tıpkı Bası, İstanbul, 2008, s. 106.

8 “İmkânsızlık, edimin imkânsız olduğu zamana göre ikiye ayrılmakta, borçlunun edimi henüz hukuki işlem kurulurken hâlihazırda imkânsız idiyse başlangıçtaki imkânsızlık; hukuki işlemin kurulmasından sonra imkânsız hâle geldiyse sonraki imkânsızlık olarak nitelendirilmektedir” M. Dural, Borçlunun Sorumlu Olmadığı Sonraki İmkânsızlık, İstanbul, 1976, s. 75.

2.4. Hasarın Görünüm Şekilleri

Yukarıda da belirttiğimiz üzere borca ilişkin hasar borçlar hukukunun konusuna girmektedir. Bundan dolayı çalışmamızda borca ilişkin hasar üzerinden inceleme yapılacaktır. Borca ilişkin hasar yani; bir borç ilişkisinde ifanın borçlunun sorumlu tutulamayacağı şekilde imkansızlaşması durumu tarafları farklı şekillerde etkilemektedir.9

Burada iki farklı görünüm gündeme gelecektir: Edim ve karşı edim hasarı. Borçlu, kendisinin sorumlu tutulamayacağı şekilde imkansızlaştığı halde borçlandığı edimi ifa etme ya da zararı giderme ihtimali ile karşı karşıyadır. Buna mukabil olarak alacaklı ise borçlunun ifa yükümlülüğünün sona ermesi ve dolayısı ile uğradığı zararı tazmin etmemesi tehlikesi ile yüzleşir.

2.4.1. Edim Hasarı

Edim hasarı kavramının açıklanması hasarın görünüm şekillerini daha net ifade etmek için önemlidir. Ayrıca belirtilmelidir ki edim hasarı kavramının açıklanması karşı edim hasarının açıklanması için adeta bir ön koşul niteliği taşımaktadır.

Belirtmek gerekir ki edim hasarı TBK’ da tanımlanmamış olsa da önemi gereği doktrinde ortaya konulmuştur.10 Edim hasarı kısaca, borçlunun sorumlu tutulamadığı sonraki imkânsızlık hali yani yukarıda borca ilişkin hasar izah edilirken de değinildiği üzere borç ilişkisinin doğumundan sonra, tarafların sorumlu tutulamayacağı sebepler ile edimin ifasının objektif olarak imkansızlaşması hali olarak tanımlanabilir.11

Burada borçlu bakımından kendisi sorumlu olmadığı halde ve objektif olarak imkansız hale gelen bir edim olduğu halde borcu ifa etmek ile yükümlü olma, alacaklı bakımından ise edim ifasını istemekten mahrum kalma tehlikeleri ortaya çıkmaktadır. Buradan da anlaşılacağı üzere edim hasarına taraflardan yalnızca biri katlanacaktır.12

9 M. Oruç, s. 28.
10 M. Oruç, s. 28.
11 M. K. Oğuzman/M. T. Öz, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Cilt-1, 17. Bası, İstanbul, 2019, s. 571. 12 H. Tandoğan, s. 107; Y. M. Atamer, Hasarın İntikali, s. 133.

Edim hasarına ilişkin kanunda açık bir düzenleme bulunmamaktadır. Bununla beraber TBK m. 136/1’de “Borcun ifası borçlunun sorumlu tutulamayacağı sebeplerle imkânsızlaşırsa, borç sona erer.” ifadesi kullanılmaktadır. Doktrinde ise bu ifadenin edim hasarına ilişkin olduğu kabul edilmektedir.13

Edim hasarı hem tek tarafa hem de iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde ortaya çıkabilmektedir. Kaldı ki bilindiği üzere tek tarafa borç yükleyen sözleşmelerde taraflardan yalnızca birine borç yüklenebilmektedir. Dolayısı ile karşı edim olmayan bu sözleşmelerde yalnızca edim hasarının gündeme gelme ihtimali mevcuttur.14 Bunlara bir örnek vermek gerekirse taraflar arasında kurulan sözleşmenin tek tarafa borç yükleyen bir bağış sözleşmesi olması durumunda, bağışlanan malın, tarafların anlaşmasından ve fakat alacaklının bağış konusu malı teslim almasından önce, ifasının imkansızlaşması durumunda, edim hasarı söz konusu olacaktır.

Edim hasarı ile karşı edim hasarı arasında bir mantıksal bağ, birinin diğerinin ön koşulu olma hali mevcuttur.15 Burada belirtmemiz gerekir ki edim hasarının borçluya yüklendiği durumlarda doğal olarak karşı edim hasarı gündeme gelmeyecektir zira borçlu edimini veya yerine geçen şeyi ifa etmiş olacak, buna karşılık asıl edim alacaklısı karşı edimi yerine getirecektir.

2.4.2. Karşı Edim Hasarı

Yukarıda belirttiğimiz üzere karşı edim hasarı aslında edim hasarına bağlı olarak ortaya çıkabilen ve kavramsal olarak da ona bağlı olan bir terimdir. Karşı edim hasarı yalnızca iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde ortaya çıkabilecektir. Tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde asıl edimin karşılığında genelde para ödendiğinden karşı edim hasarı kavramı

13 H. N. Nomer/B. İ. Engin, s. 57; R. Serozan (N. Kocayusufpaşaoğlu/H. Hatemi/A. Arpacı), Borçlar Hukuku Genel Bölüm, Üçüncü Cilt, İfa, İfa Engelleri, Haksız Zenginleşme, 6. Bası, İstanbul, 2014, s. 81 ; M. Oruç, s. 37.
14 H. Tandoğan, s. 107; S. Altay, s. 13

15 S. Altay, s. 12; Y. M. Atamer, Hasarın İntikali, s. 133 ; H. N. Nomer/B. İ. Engin, s. 62.

yerine başka ifadeler de kullanılmaktadır. Örneğin çalışmamızın konusunu teşkil eden satış sözleşmelerinde semen hasarı ya da bedel hasarı ifadeleri de kullanılmaktadır.16

Bilindiği üzere tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde, edimler arasında değişim ilkesi mevcut olup, birinin ifası diğerinin ifasına bağlanmakta ve akıbetini belirlemektedir.17 Borcun doğması ile ifası arasındaki dönemde borçlunun sorumlu tutulamayacağı bir sebep ile imkansızlaşması sonucu borcundan kurtulan borçlunun, alacaklıdan karşı edimi isteyebilme ihtimali asıl edim alacaklısı için bir zarar tehlikesi oluşturacaktır. Öte yandan borçlu penceresinden bakılacak olursa, ifa kendisinin sorumlu olmadığı bir nedenle imkansızlaştığı halde karşı edimi talep etme hakkının ortadan kalkması tehlikesi mevcut olacaktır. İşte bunların bütününe karşı edim hasarı denmektedir.

Karşı edim hasarı TBK’ da açıkça tanımlanmamış olsa da TBK m. 136/2’nin buna ilişkin bir düzenleme olduğu açıktır: “Karşılıklı borç yükleyen sözleşmelerde imkânsızlık sebebiyle borçtan kurtulan borçlu, karşı taraftan almış olduğu edimi sebepsiz zenginleşme hükümleri uyarınca geri vermekle yükümlü olup, henüz kendisine ifa edilmemiş olan edimi isteme hakkını kaybeder. Kanun veya sözleşmeyle borcun ifasından önce doğan hasarın alacaklıya yükletilmiş olduğu durumlar, bu hükmün dışındadır.” Görüldüğü üzere kanun koyucu bu konudaki genel kuralı koymuş ve istisna oluşturabilecek durumları da belirtmiştir.

Bu açıklamalardan yapılacak olan bir mantık tahlili ile karşı edim hasarının yalnızca edim hasarına alıcının katlandığı durumlarda ortaya çıkabileceği söylenebilir. Hukuk sistemlerinin bakış açılarına göre karşı edim hasarının hangi anda alıcıya geçeceği değişebilse de edim hasarı satıcıda olduğu sürece karşı edim hasarının gündeme gelmeyeceği açıktır zira bu durumda edim borçlusu sözleşme ile belirlenmiş ifa yükümlülüğünden henüz kurtulmamış ve karşı edime dair bir hasar ortaya çıkmamıştır.

16 Y. M. Atamer, Hasarın İntikali, s. 132 ; H. Tandoğan, s. 107. 17 R. Serozan, İfa, s. 63.

3.1. Genel Olarak